Podróż Z Oberlandu na Warmię

Zanim na dobre ruszymy, zajeżdżamy do Babci. Surowo (administracyjnie Surowe, ale nie znam nikogo kto używałby tej nazwy), to doskonały, choć smutny przykład tego, co stało się z wsiami dawnych Prus Wschodnich przez kilka ostatnich dziesięcioleci.

Niegdyś był to wielki folwark z ogromnymi zabudowaniami gospodarczymi, kościołem, szkołą, niebrzydkimi domami pracowników i kilkoma dużymi stawami rybnymi. Stanowił część latyfundium rodziny szlacheckiej von Dönhoff z niedalekich Kwitajn.

Dziś to smutna, na wpół opuszczona wieś z blokowiskiem pod lasem, wzniesionym dla pracowników PGR-u. Z zabudowań dawnego "majątku" pozostało niewiele, a i to w stanie połowicznej ruiny. Tylko stawy, od kilku lat znów zarybiane i oczyszczane, i może kilka domów z zadbanymi ogrodami ratują obraz całości.

Chociaż dla mnie, to wciąż miejsce magiczne, naznaczone cudowną beztroską dzieciństwa. Wspomnieniem twarogu z kminkiem Babci, skarbów dziadkowych warsztatów, wojen z "wieśniakami" zza stawu. I bliznami na kolanach, zdobytymi na cmentarzysku zużytych maszyn rolniczych.

Kwitajny, pierwszy właściwy przystanek na naszej trasie, też nie są wolne od sentymentów. Tuż przed wsią, w niewielkiej dolinie rzeczki Sały, stoi stary młyn. Zaraz po wojnie, przybył tu z Mazowsza wuj Jan, a za nim jego siostra z mężem - moi Dziadkowie. Po krótkim przystanku w niedalekim folwarku w Grużajnach, na kilka lat zamieszkali w tutejszym pałacu, żeby w końcu, przeszło pięćdziesiąt lat temu, zapuścić korzenie w Surowie.

Tyle jeśli chodzi o wspomnienia, dalej już tylko historia...

Kwitajny to jedna z najstarszych wsi w okolicach Pasłęka. Dokument lokacyjny, nadający osadę trzem wolnym chłopom pruskim, pochodzi z 1281 roku. Czyli za rok wieś obchodzić będzie 730. jubileusz! I trzeba przyznać, że czas obszedł się z nią łaskawie.

Naprawdę trudno znaleźć w dawnych Prusach Wschodnich miejscowość - czy to miasto, czy wieś - która zachowałaby się w tak dobrym stanie. Mało że "krasnoarmiejcy" i ciągnący za nimi przesiedleńcy nie zniszczyli i nie rozkradli poniemieckiego majątku, to w miarę możliwości o niego zadbali. Nową zaś zabudowę, nie mniejszym cudem, harmonijnie wkomponowano w istniejący, bogaty krajobraz kulturowy.

Przez prawe trzysta lat, do 1945 roku, Kwitajny były centrum ogromnych posiadłości potężnych pruskich rodów szlacheckich: najpierw, do 1743 roku, von Barfussów, a następnie von Dönhoffów.

Pod koniec lat dwudziestych XVIII wieku, hrabia Karl Friedrich Ludvig von Brafuss rozpoczął budowę rodzinnej rezydencji. Jako projektanta pałacu i wielohektarowego parku zatrudniono francuskiego architekta Jeana de Bodta. I chociaż bardzo ambitne plany zrealizowano tylko częściowo, przez ponad sto lat pałac służył kolejnym pokoleniom hrabiów i hrabianek.

Dopiero w 1847 roku, Otto III Emil Paul Magnus von Dönhoff z Friedrichstein zabrał się za gruntowną przebudowę. Oprócz zmian w samym pałacu, wybudowano wtedy dużą oranżerię zamykającą południową stronę dziedzińca.

Bez większego uszczerbku, rezydencja przetrwała kilka powojennych dekad. W 1996 roku trafiła na listę zabytków. A od kilku lat znajduje się w rękach prywatnych. Nowy właściciel zapowiada odrestaurowanie całego kompleksu - łącznie ze zrujnowaną oranżerią - zgodnie z wszelkimi zaleceniami konserwatorskimi. Miejmy nadzieję, że efekt tych prac będzie można oglądać...

Również dzięki Barfussom stoi w Kwitajnach uroczy, choć lekko podniszczony, kościół Świętej Teresy. Wzniesiono go na początku XVIII wieku na niewielkim wzniesieniu otoczonym lipami, nad sztucznym jeziorkiem.

Stylowo, ceglanej budowli, najbliżej do neogotyku, ale wieża z zaokrąglonymi rogami i kopulastym hełmem krytym gontem, świadczy o raczej luźnym przywiązaniu do kanonów.

Pamiętam, że w czasach licealnych, kiedy wpadaliśmy do Kwitajn odwiedzić znajomą, na wieżę i do kościoła można było swobodnie wchodzić. Dzisiaj progów strzeże krata i starsza pani z pękiem kluczy, która chętnie oprowadza po niewielkiej świątyni i opowiada o strasznych problemach finansowych parafii. Coś się jednak rusza. Na ten rok, na przykład, planowane jest osuszanie fundamentów i remont poszycia wieży. Nam akurat trafiła się jeszcze częściowo "zafoliowana".

Leśnymi drogami jedziemy dalej - do Markowa. Tutejszy pałac nie miał szczęścia i dziś stoi w ruinie. My chcieliśmy odnaleźć fantastyczny cmentarz rodziny Dohna-Lauck. Mimo dokładnych - jak sądzę - współrzędnych i opisu drogi, wylądowaliśmy w środku gęstego lasu z zakazem wstępu. Szkoda. Może innym razem?

Po kolejnych kilku kilometrach, mijając zamieniony w hotel młyn w Klekotkach, dojeżdżamy do Skowron. To stara wieś, wzmiankowana już na początku XIV wieku, założona na miejscu dawnej pruskiej osady. Przy czym "pruskiej" od Prusów - pierwotnych mieszkańców północno wschodnich rejonów dzisiejszej Polski, a nie niemieckich Prusaków.

Na wysokim pagórku, gdzie prawdopodobnie znajdowało się pruskie grodzisko, stoi kościół Wniebowzięcia NMP. Najstarsze fragmenty budowli datuje się na XIV wiek. Reszta to efekt niezliczonych remontów i renowacji. Wieś bowiem miała pecha i przy okazji każdej większej wojny była palona albo okupowana.

Najciekawiej wygląda, skądinąd charakterystyczna dla warmińskich kościołów, drewniana wieża, mocno kontrastująca z częściowo otynkowanymi i pomalowanymi na biało ścianami.

Dobry - następny przystanek na naszej trasie - wygląda trochę jak podupadłe kresowe miasteczko. Na upartego dopatrzeć się tu można nawet kilku ulic. Zresztą, przez jakiś czas znajdowała się tu siedziba gminy, przeniesiona później do odległego o dwa kilometry Godkowa. Zatrzymujemy się oczywiście przy kościele. Zbyt dużym i okazałym nawet dla tej sporej wsi.

Pierwszą świątynię w tym miejscu wzniesiono w czasach krzyżackich. Na początku wieku XVI znacznie ją rozbudowano, a w 1718 roku, masywna, ceglana wieża ze ściętymi rogami, zastąpiła starą drewnianą dzwonnicę. Południową ścianę wieży ozdabia zegar słoneczny z 1835 roku.

Jak dla mnie, to jeden z ładniejszych kościołów w okolicy: prosty, surowy, ciężki, niemal toporny... Słowem - świetny!

W Godkowie przeskakujemy drogę Pasłęk-Orneta i zjeżdżamy na dziurawą szosę do Chwalęcina. Mijamy Osetnik z ruiną piętnastowiecznego kościoła Świętego Jakuba, a parę kilometrów za wsią, przydrożną gotycką kapliczkę.

Chwalęcin to jeden z ośmiu, obok, między innymi, Świętej Lipki, Stoczka Klasztornego czy Krosna, warmińskich zespołów pielgrzymkowych.

Wieś założono co prawda w połowie czternastego stulecia, ale jej chwilowy rozkwit przypada na XVI i XVIII wiek. Wtedy to do Chwalęcina ściągali pielgrzymi, by modlić się przed słynącym z cudów "czarnym krucyfiksem" wykopanym w lesie na rzeką Wałszą.

Stojące tu wcześniej kaplice, w latach dwudziestych osiemnastego wieku zastąpiono pięknym barokowym kościołem Podwyższenia Krzyża Świętego, wzniesionym według planów Jana Krzysztofa Reimera z Ornety - słynnego w rejonie architekta. Ufundowała go Kapituła Warmińska, której członkowie mieli rzekomo ślubować budowę sanktuarium "czarnego krucyfiksu" podczas epidemii dżumy w 1709 roku, aby wyjednać u Stwórcy miłosierdzie. W 1836 roku, kościół otoczono murem z krużgankami, czterema narożnymi kaplicami i ozdobną bramą prowadzącą na dziedziniec.

Chwalęcińskie sanktuarium jest najmłodszym, najmniejszym i chyba najbardziej zapomnianym z warmińskich centrów odpustowych. Mury straszą odpadającym tynkiem, dachy zardzewiałą blachą, a z sufitów podcieni sypie się na głowę stara farba. Całość ma jednak niesamowity urok, a spokój uwięziony pod grubą warstwą zaniedbań, udziela się nawet - wydawałoby się - odpornym na tego typu wzruszenia.

Prawdziwa niespodzianka czeka jednak dopiero za ciężkimi drzwiami, do których klucza pilnuje pani sołtys (ewentualnie sołtysowa) mieszkająca po drugiej stronie drogi.

Bogato zdobiony ołtarz z 1728 roku stanowi oprawę "czarnego krucyfiksu". Z tego samego okresu pochodzą również ołtarze boczne i ambona. Ale najwspanialsze są polichromie jakimi ozdobiono strop kościoła. Przez dwa lata (1748-49) malował je Jan Lossau, przedstawiając, zgodnie z wezwaniem kościoła, historię Krzyża Świętego. Po niedawnej renowacji, odświeżone malowidła wyglądają po prostu olśniewająco! Szkoda, że ogląda je ledwie kilkunastu mieszkańców wsi, na jednej tylko, cotygodniowej niedzielnej mszy i garstka zabłąkanych turystów. Naprawdę warto tu zajrzeć.

Do Ornety zajechaliśmy tylko dlatego, że była po drodze i trochę zgłodnieliśmy. Próbowaliśmy dostać się tu skrótem z Chwalęcina, ale droga istniejąca na mapie... istniała tylko (!) na mapie. W rzeczywistości błotna ślizgawka, którą w większości pokonywaliśmy bokiem, próbując nie obrócić auta, skończyła się nagle leśnym karczowiskiem. Dużo frajdy, ale zapomnieliśmy łopaty, nie mówiąc o wyciągarce. Musieliśmy wrócić na nudny, dziurawy asfalt.

Odkąd w czasach studenckich, ratując mizerny wakacyjny budżet, układałem w Ornecie chodniki - co było zajęciem wyjątkowo nikczemnym - jakoś nie jestem w stanie polubić tego miasteczka. Wiem, że to absurdalne i niesprawiedliwe uprzedzenie, ale... nic na to nie poradzę! Może z czasem mi przejdzie? Mam nadzieję, bo nie bez przyczyny miasteczko bywa nazywane "perłą architektury warmińskiej".

Parkujemy przy rynku i rzut oka wystarcza, by zorientować się, że komplementy nie są bardzo przesadzone. Dookoła, mniej lub bardziej pieczołowicie odrestaurowane, ciasno stłoczone kamienice z podcieniami, a na środku ratusz z 1375 roku. To jedyny na Warmii tego typu ratusz. Jeszcze na początku XX wieku jego parter zajmowała hala targowa z ławami chlebowymi, warsztatami rzemieślniczymi i miejską wagą. Niestety, unikatowy budynek szpecą odbudowane w latach siedemdziesiątych domki budnicze. Nie trzeba być fachowcem, żeby zauważyć, że nie przyłożono się szczególnie do zachowania spójności architektonicznej. Dach ratusza wieńczy barokowa wieżyczka dobudowana w 1721 roku, kryjąca najstarszy na Warmii dzwon z 1384 roku.

Dosłownie dwa kroki od rynku, stoi kolejny ornecki unikat: kościół Świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. Tę przeszło sześćsetletnią, wzniesioną w niespotykanej nigdzie indziej w regionie formie farę, wielu znawców uważa za najpiękniejszą świątynię Warmii. Wystarczy spojrzeć na koronkową attykę i rzygacze w kształcie smoczych łbów, by przyznać im choćby odrobinę racji.

Inne skarby miasteczka muszą poczekać na dłuższy urlop i przedawnienie niezawinionych urazów. Szanse są spore, bo Mojej Pani Orneta od razu przypadła do gustu.

W Krośnie, na przedmieściach Ornety, stoi kolejne z warmińskich sanktuariów. Podobnie jak chwalęcińskie, wzorowane było na słynnej Świętej Lipce, a autorem projektu był ten sam Jan Krzysztof Reimer.

Barokowy kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, zbudowano na początku XVIII wieku, w miejscu, gdzie kilkaset lat wcześniej, z Drwęcy Warmińskiej dzieci wyłowiły figurkę Matki Boskiej. Co interesujące, cztery lata trwały prace nad przesunięciem koryta rzeczki, tak, aby ołtarz główny stał dokładnie w miejscu znalezienia cudownej rzeźby.

Kościół otaczają krużganki z czterema kaplicami na rogach, których niewielkie wieżyczki wieńczą przeszklone latarenki, a murów sanktuarium pilnują kamienni święci i kuta, ozdobna brama.

Na pierwszy rzut oka widać, że Krosno częściej niż Chwalęcin odwiedzają wierni i turyści. Widać ślady doraźnych remontów. Tylko nowiutki parking i chodnik prowadzący do kościoła straszy obrzydliwą betonową kostką brukową. Powinni tego zabronić!